कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान् न भक्तिमान् ॥ ०४-०९
शास्त्रीयदृष्ट्या, धेनु (गोमाता) मात्रं पशु नास्ति, किन्तु अर्थ, धर्म, और मोक्षप्राप्तेः साधनं अभिधीयते। प्राचीनभारतीयसंस्कृतेः संदर्भे धेनु मूलतः जीवनदानस्य, समृद्धेः च प्रतीकः। एषः श्लोकः द्वन्द्वात्मकतया दृष्टः — 'धेनु' रूपेण स्थूलतया शक्यता (दुग्धप्रसूतिः, गर्भधारणम्) यथा अर्थसामर्थ्यं सूचयति, तद्विषये प्रश्नोच्चारः क्रियते। यदि तस्या न दोग्ध्री अस्ति न गर्भिणी, तर्हि तस्य उपयोगः किं? एवमेव पुत्रस्य सन्दर्भे, यदि पुत्रः ज्ञानहीनः तथा भक्तिहीनः, तर्हि सः पुत्रः केवलं जन्मतः तु अर्थहीनः।
धेनु, पुत्र इत्येतयोः माध्यमेन, मूल्यं केवलं बाह्यसत्त्वेन न दृश्यते, किं तु अन्तःकरणस्य गुणैरपि मूल्यवान् भवेत्। गवः द्विधा न केवलं शारीरिकदुग्धस्य साक्षात्करणे, अपितु सांस्कृतिकं, दार्शनिकं च महत्वं वहति। यथा ज्ञानं च भक्तिः च पुत्रस्य जीवने परिपाकं दत्ते, तदा तस्य जन्मः फलदायकः। अतः तु न केवलं जन्मम्, किं तु गुणाः एव पुरुषस्य यथार्थमूल्यम्।
अयं श्लोकः सामाजिक-नैतिक-सांस्कृतिकदृष्ट्या मूल्यनिर्धारणस्य तत्वमीमांसा योजयति। शारीरिक-स्वरूपेण धेनुः यदि अशक्तास्ति, तदा तस्या उपयुज्यतेनार्थः नास्ति; तथा ज्ञानरहितः, भक्तिरहितश्च पुत्रः केवलं जन्मतः व्यर्थः। एतत् दार्शनिकं प्रश्नं विवेच्य जातिमात्रं न, किं तु गुणनिर्भरं जीवनस्य मूल्यं प्रतिबिम्बयति। इदं प्रतिपादयति यत् केवलं बाह्यरूपेण न व्यक्तिर्भवेत् यथार्थः; गुणाः अन्तःकरणीयाः अपेक्षिताः।
उपरि तत्त्वानां संदर्भे, अयं श्लोकः न केवलं वैदिक-सांस्कृतिकपरम्परायाः दर्शनम्, किं तु व्यक्तित्व-विकासस्य मूलतत्त्वं प्रकाशितुम् उपयुज्यते। अस्मादृशं दृष्टिकोणं सामाजिक-सांस्कृतिक-संबंधेषु मूल्यनिर्धारणस्य गम्भीरता सूचयति, यत् केवलं जन्म, वंश, अथवा बाह्यलक्षणं न किं तु गुणात्मकविकासः एव मानवस्य सारः।