अपत्यं च कलत्रं च सतां सङ्गतिरेव च ॥ ०४-१०॥
संसारतापदग्ध जीवाः इति अभिधानं जीवनपरिस्थितिषु दुखं अनुभूतजनानां जनानाम् उपाधि। तेषां त्रयो विश्रान्तिहेतवः इति वक्तुम् उद्दिष्टम् अस्ति यत् दुःखग्रस्तेषु जीवेषु विश्रान्तिम् उत्पादयन्ति त्रीणि प्रमुखाणि कारणानि। प्रथमं अपत्यं — संततिः या संतान्, या जीवस्य प्रसादः एव, यः जीवनस्य अभ्युदयस्य कारणं भवति। द्वितीयं कलत्रं — पत्नी अथवा जीवनसंगीनी, या सुखदुःखसहिते जीवनयात्रायाः आधारः। तृतीयं सतां सङ्गति — यत् सद्गुणी जनसमूहः, ये ज्ञान, शील, धर्म, सत्कर्मेषु प्रवृत्ताः सन्ति।
एषा त्रिविधा विश्रान्तिः केवलं भौतिकविरामं न, किं तु मानसिकशान्तिप्रदायकतया च अपेक्ष्यते। संसारतापेन ज्वरितजीवनस्य पीड़ा इदानीं न केवलं शारीरिकदुर्लभता, किं तु मनोविकाराश्च अनुभवति। अतः अपत्यं कलत्रं च सतां सङ्गतिः च सुखदुःखयोः सहवासेन जीवनस्य अविरततापस्य विरामस्थानानि सन्ति। एतयोः सङ्गतिः मात्रं नैव सामाजिकसंबन्धानां निरूपणं कुर्यात्, किन्तु मनसः विश्रान्तये, सत्संस्काराणां विकासाय च भूमिम् आवहति।
परम्परागतदृष्ट्या अपत्यं, कलत्रं च सम्यक् संरक्षणीयानि मन्यन्ते, यत् तेषां अभावः दुःखस्य कारणं, तेषां समुचितः स्नेहः सुखस्य स्रोतः। सतां सङ्गतिर्न केवलं सामाजिकपरिसरस्य, अपितु आचार्य, विद्वान्, धर्मज्ञ इत्यादीनां साहचर्यम् अभिधत्ते। एतत् मनसः स्थैर्यं, बुद्धिमत्ता, तथा नैतिकता विकसयति।
अतः संसारतापग्रस्तेषु जीवेषु विश्रान्तये अपत्यं कलत्रं च सतां सङ्गति इति त्रयः हि विश्रान्तिप्रदायकाः कारणाः। तादृशजीवनव्यवस्थापनं मानवजीवनस्य अर्थपूर्णता एवं समृद्धता सुनिश्चितुं शक्तं भवति।