श्लोक ०४-११

Chanakyaneeti Darpan by Acharya Chankya
सकृज्जल्पन्ति राजानः सकृज्जल्पन्ति पण्डिताः ।
सकृत्कन्याः प्रदीयन्ते त्रीण्येतानि सकृत्सकृत् ॥ ०४-११॥
राजा बारंबार बोलते हैं, विद्वान् भी बारंबार बोलते हैं।
बार-बार कन्याएँ विवाह के लिए दी जाती हैं; ये तीनों बार-बार होते रहते हैं।

श्लोक में ‘सकृत’ इति पदेन 'बारम्बार' अथवा 'कदाचित्' इति अर्थः सूचितः। राजानां, पण्डितानां च बारम्बार वाक्यप्रयोजनं व्यवहारः जनजीवनस्य अभिन्नं अङ्गं प्रति संकेतयति। तत् सामाजिकसन्दर्भे, इयं अभिव्यक्तिः निरंतरं संवादस्य, विचार-विमर्शस्य, तथा निर्णय-प्रक्रियायाः महत्वं प्रतिष्ठापयति। राजानां कथनं केवलं आदेशप्रदानस्य न भवति, अपितु वे विभिन्न विषयेषु पुनरपि पुनर् अभिप्रायाः व्यञ्जयन्ति। पण्डिताः अपि ज्ञानविस्तारे निरन्तर संवादं कुर्वन्ति, यत् संशयसन्देहाः निराकर्तुं वा ज्ञानं सम्यक् धारयितुं आवश्यकम्।

अथ कन्याभरणे निरन्तरता सामाजिक-सांस्कृतिक मान्यतायाः पक्षम् उद्घोषयति। विवाह एकः सामाजिक-संस्कारः, अस्य निरन्तर आयोजनं परिवारे तथा समाजे आवश्यकं मन्यते। कन्याः बारम्बार विवाहे प्रदीयमानाः सन्ति, यत् सामाजिक-विवाहपरम्परायाः स्थैर्यं दर्शयति।

एवं, श्लोकः पुनरावृत्तिम् (repetition) सामान्यजीवने, विशेषतः सामाजिक-राजनीतिक-सांस्कृतिक क्षेत्रेषु अभूतपूर्वम् एकं तत्त्वं वक्तुम् प्रयोजयति। वार्तालापस्य, निर्णयस्य, संस्कारस्य च निरन्तरता एव सामाजिक-संस्थापनां दृढीकुर्वन्ति। यतः पुनरुक्तिः विचारस्य स्थैर्यं वर्धयति, तथा सांस्कृतिक मूल्येषु अभिज्ञानं निर्माति।

दार्शनिकदृष्ट्या, पुनरावृत्तिः जीवने ज्ञानप्राप्तेः, व्यवहारप्रशिक्षणस्य, तथा सामाजिक-नियमसंकल्पनायाः महत्वपूर्णं माध्यमं भवति। पुनरुक्तिबुद्ध्या ज्ञानं स्थिरं कर्तुं शक्यते, तथा समाजः संस्कारं सम्यग् अनुयाति।