न गायत्र्याः परो मन्त्रो न मातुर्दैवतं परम् ॥ १७-०७॥
दान, तिथि, मन्त्र तथा देवता—एतेषां महत्त्वं प्राचीन धार्मिक तथा संस्कृतिक ग्रन्थेषु अत्यन्तं मान्यते। अन्नं जलं च जीवनोपयोगी पदार्थाः सन्ति, अतः तेषां समानं दानं सर्वोत्तमं मान्यते। अन्नदानं परं पुण्यकर्म, यस्य फलं मोक्षसाधनं इति अनेकत्र वर्णितम्। जलदानं अपि पापहरणाय तथा पुण्यलाभाय अति श्रेष्ठमिति गृह्यते।
द्वादशी तिथिः शुक्लपक्षे मासे द्वादशदिनं च माघ, कार्तिकाद्याः मासेषु विशेषतः मान्यते। एषा तिथि पुण्यकालप्राप्तये तथा देवपूजायाः श्रेष्ठतमकालः इति प्रतिपादितः। अनेन तिथ्या व्रतध्यानादिषु पुण्यार्थं कार्याणि विशेषं फलमुपलभ्यते।
गायत्री मन्त्रः वेदाधिष्ठितः महत्त्वपूर्णः मन्त्रः यः ज्ञान, शुद्धि, उन्नयनं च साधयति। अन्ये मन्त्राः अपि विद्यन्ते किन्तु गायत्री मन्त्रस्य महत्ता तु विशिष्टा, यत् एषा मन्त्रः समस्त वेदानां सारः इति मन्यते।
मातुर्दैवतं परम्—मातृभावः संस्कृतेः अन्तःसरणीमध्ये परमस्थाने अस्ति। माता न केवलं जीवस्य जन्मदाता, अपितु संस्कार, संस्कृतिपरंपरा च प्रदायिनी। देवतानां मध्ये माता सर्वोपरि, यत् जीवनस्य आधारं तथा संरक्षणं केवलं माता एव कुर्यात्। अतः मातृभावस्य सर्वोच्चतां प्रकाशयति।
एतत् श्लोकः समाजे, धर्मे, संस्कृते च पूर्ववर्तिनः श्रेष्ठतम् तत्वं निर्दिशति। दानस्य, समयस्य, मन्त्रस्य तथा मातृभावस्य महत्वं भिन्नं किमपि वस्तुनि न खलु सादृश्यतया वा तुलनया व्याख्यातुं शक्यते। एतत् दार्शनिकं च सामाजिकं दृष्टिकोणं आवेदयति, यः व्यवहारशास्त्रं न केवलं कर्मणि, अपितु भावनासु अपि प्रतिपादयति।
शास्त्राणां दृष्ट्या, दानं सत्कर्माणां प्रवर्तकं मूलाधारमिव, तिथि शुभकार्याणां निर्धारकं नियमकं च, मन्त्रः आध्यात्मिकमार्गदर्शकं च, मातुर्दैवतं परमं सद्गुणानां संस्थापकं च भवति। अतः एतेषां तुल्यत्वं आवश्यमस्ति, यतः एतेन मनुष्यजीवनस्य सम्पूर्णता साध्यते।
धार्मिक तथा सांस्कृतिक जीवन में दान, तिथि, मन्त्र और मातृभाव की यह तुलना उनके परस्पर अतुलनीय महत्व को दर्शाती है। दान से समाज में सहायकता, तिथि से समय की पवित्रता, मन्त्र से आध्यात्मिक उन्नति और मातृभाव से जीवन का संरक्षण होता है। इस प्रकार, ये चार तत्व मिलकर जीवन के सम्पूर्ण मूल्यों का साक्षात्कार करते हैं।