परदुःखं न जानन्ति अष्टमो ग्रामकण्टकः ॥ ॥१७॥
मनुष्यकृतव्यवस्थायां तथा प्रकृतिनियमेभ्यः उभयतः एते आठ प्रकारेण वर्णिताः प्राणी वा प्रवृत्तयः, मानवीयदुःखस्य संवेदनायाम् अक्षमाः भवन्ति। राजा — प्रायः धर्मपालनाय नियुक्तः, न्यायनिष्पादनाय आवश्यकं कष्टं, वेदनां, वा करुणां न सदा अनुभवति; यतः तस्य निर्णयः तर्के, न तु संवेदने आधारितः। वेश्या — यः निजदेहं वा स्वयंजातं मूल्यं विक्रयाय योजयति, तस्य हेतुना, अन्येषां वेदनायाः संवेगः, एकप्रकारेण, तर्केण वा स्वजीवनरक्षणाय उपेक्षितः भवति। यमः — मृत्युः, सदा निष्कपटः, अविचलः, च समदर्शी; सः कस्यापि दुःखं वा अनुकूलप्रार्थना न पश्यति। अग्निः — प्रकृत्यैव ज्वलमानः, केवलं उपद्रवाय वा शुद्धये प्रयुक्तः; तस्मिन् न कोऽपि करुणास्पर्शः दृश्यते। चोरः — परद्रव्यहरणाय प्रवृत्तः, केवलं निजलाभं पश्यति। बाल्यावस्थायां याचकः — स्वबुद्धिपूर्वकं न याचते, केवलं स्वस्मिन् किञ्चित् लब्धुम् इच्छति। ग्रामकण्टकः — समाजस्य व्यतिक्रमकः, केवलं उपद्रवाय प्रवृत्तः, समाजवेदनां अवज्ञायै प्रयुक्तः।
एते सर्वे एकत्रे समूहीकृताः — कारणं यत्, एतेषां दृष्टौ वा कर्मपद्धतौ, अन्येषां दुःखप्रसङ्गे न कोऽपि संवेदनात्मकः प्रत्युत्तरः दृश्यते। यदा कोऽपि कष्टमयी स्थितौ भवति, तदा एते न कोऽपि तस्य उपशमं चिन्तयन्ति; अपितु, स्वकर्तव्यम् वा स्वलाभाय नियोजिताः भवन्ति। मनुष्यसमाजे करुणा, सहानुभूति च, सामाजिकधर्मस्य आधारशिलाः सन्ति; यत्र एते गुणाः न दृश्यन्ते, तत्र धर्मसंरचना एव दुर्बला। परदुःखप्रत्ययः — यः सामाजिकसंज्ञायाः मूलम् — यदि अनुपस्थितः स्यात्, तर्हि व्यवस्था निष्कण्टका न भवति, अपि तु भयवती, कठोराशया च।
दार्शनिकदृष्ट्या, अयं प्रश्नः उद्भवति — किमर्थं केचन जनाः वा प्रवृत्तयः, परदुःखम् अनुभवितुं न शक्नुवन्ति? किं एषः अबोधजन्यः प्रकृतिस्वभावः, अथवा कदाचित् जीवनस्थित्याः अनिवार्यपरिणामः? यदि रक्षकः एव निरासक्तः भवति, चेत्, रक्षितव्याः का आश्रयणनीति स्वीकरोतु? एषः विवेकः केवलं समीकरणार्थं न, अपितु समस्तसमाजधारणायाः निगूढसंधानम् उद्घाटयति।