आत्मरूपं जले पश्यन् शक्रस्यापि श्रियं हरेत् ॥ ॥१३॥
दृष्टव्यं यत् अत्र तात्त्विकदृष्ट्या अत्यन्त गूढार्थः निहितः अस्ति। प्रथमपंक्तौ, ‘नापितस्य गृहे क्षौरम्’ — एषा लोकोक्ति ‘घर का जोगी जोगड़ा’ इत्यस्य तात्त्विकरूपं प्रतिपादयति। यः व्यक्तिः स्वकृते कार्ये नैपुण्यं धारयति, सः स्वगृहे तदेव कार्यं सामान्यतया न करोत् — न तु अकौशलात्, किन्तु अनादरात्। तथापि, यः तन्मध्ये सजगः अस्ति, स एव लाभं प्राप्नोति।
‘पाषाणे गन्धलेपनम्’ — मृदुचेष्टायामपि स्थूलवस्तुनि यः सौन्दर्यं कल्पयितुमिच्छति, स एव विजयी भवति। पाषाणः, यः स्वभावतः कोठिनः अस्ति, तत्र चन्दनस्य लेपनम् — असाध्यकार्यस्य अपि साधनस्य प्रयत्नम् सूच्यते।
‘आत्मरूपं जले पश्यन्’ — आत्मनि निरन्तरावलोकनं, आत्मविमर्शः, आत्मनि स्थितदोषसंपत्तीनां निरीक्षणं — एषः स्वशक्तिविकासस्य मूलं। यः आत्मरूपं स्वच्छतया जले पश्यति, स एव आत्मसाक्षात्कारस्य पात्रः भवति।
‘शक्रस्यापि श्रियं हरेत्’ — यः उपर्युक्तगुणैः युक्तः भवति, सः इन्द्रवत् प्रभुतां, ऐश्वर्यं, सौन्दर्यं च अपि प्राप्तुं समर्थः। इन्द्रः अस्मिन् सन्दर्भे यथासंभवम् ऐश्वर्यस्य प्रतीकत्वेन गण्यते, न तु देवता विशेषः।
एवं दृश्यते यत् — जो व्यक्ति साधनारम्भं आत्मविश्लेषणेन आरभते, जो कठिन स्थल को भी सौन्दर्यवती क्रीड़ा बनाता है, जो अतीव सामान्य उपलक्ष्य से भी विशिष्टं साधयति — सः, धनं, मानं, यशः च अपि प्राप्तुं योग्यः।
गम्भीरतया चिन्त्यते चेत्, एषः श्लोकः बाह्योपकरणेषु निष्ठायाः व्यर्थतां सूचयति — यथा, सौन्दर्यं केवलं चन्दनस्य लेपनतः न आगच्छति, न तु स्वभावस्य मृदुतायाः प्रकाशनात्। आत्मज्ञानं केवलं तपश्चर्यया न, अपितु निरन्तरस्वावलोकनात् सम्पद्यते।
किं पुनरुक्तं यदि वदामः — आत्मनि स्थितदोषदर्शनं, कठिनेषु साध्येषु सौन्दर्यसाधनं, तथा स्वकर्मणि लघुक्षेत्रे अपि सजगता — एते गुणाः सम्पदा, ऐश्वर्यं, यशः च उपनयन्ति, यत् इन्द्रस्य श्रियं अपि हरेत्।